یادداشت | ملاک صدق و کذب در فضای مجازی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، با گسترش روز افزون فضای سایبری و غیر حقیقی یکی از پرسش هایی که ذهن انسان را مشغول می کند درستی و نادرستی یک گزاره خبری در عرصه مجازی است. زمانی که در فضای حقیقی ملاک درستی و نادرستی یک قضیه ، مطابقت و عدم مطابقت با واقع است؛ باید دید آیا این مطلب در فضای مجازی درست است یا اینکه در فضای مجازی ملاک درستی و نادرستی قضیه چیز دیگری است؟

ابتدا باید رابطه میان فضای حقیقی و مجازی را روشن کنیم. آیا میان ایندو ارتباطی وجود دارد؟ به نظر این گونه می رسد که در واقع فضای مجازی انعکاسی گزارشی، از عالم بیرون و حقیقت است. یعنی دارد از عالم بیرون خبر می دهد. این خبر دادن گاهی به صورت نوشتاری است و گاهی بصورت صوتی و تصویری. پس با یک نگاه جامع می توان گفت فضای مجازی، همان فضای حقیقی است که در عالم نوشتار و تصویر تحقق پیدا کرده است.

اگر کسی خبری را برای شما نقل کند در مواجه با گفتار او چند حالت پیدا می کنید: یا اینکه به گفته او اعتماد می کنیم و او را در نقل اخبار تایید می کنیم؛ یا به گفته او اعتماد نمی کنیم و خبر او را نیز تایید نمی کنیم؛ یا اینکه شک داریم که درست می گوید یا خیر. همین کلام را باید در اخبار مربوط به فضای مجازی دنبال کنیم. اشکالی که ما را در مواجه با فضای مجازی روبرو می کند این است که با گسترش روش های مختلف جعل و تصویر سازی چگونه باید به این باور رسید که خبر مورد نظر درست است؟ آیا مثلا فلان تصویر تغییراتی پیدا نکرده است؟ یا فلان فیلم تقطیع نشده است؟ یا بخشی از کلام گویند نقل شده و برخی دیگر نقل نشده است. این دقت نظر به جهت مفاد "فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا قَوْماً بِجَهالَة " در آیه 6 سوره حجرات است؛ که می فرماید: اگر انسان فاسقی خبری را برای شما آورد، تحقیق کنید تا اینکه به جهالت نرسید.

برای اینکه یک خبری که به ما می رسد دارای درستی باشد به چند مؤلفه نیازمندیم:

اعتماد به گوینده

ابتدا باید گوینده خبر فردی مورد اعتماد و اطمینان باشد؛ از همین جا گریزی به فضای مجازی می زنیم و به تناظر فضای حقیقی می گوییم که اگر خبری از کانالی یا سایتی به ما رسید؛ ابتدا باید به گویند خبر نگاه کرد. آیا چنین شخصی مورد اعتماد است یا خیر؟ آیا او در نقل اخبار از دیگران متهم به عدم صداقت هست یا خیر؟ بنا بر این وقتی فلان سایت یا کانال خبری را برای ما نقل کرد باید ابتدا به این منبع نگاه کرد آیا در نقل اخبار اتهامی متوجه او نیست؟

مراجعه به منبع اصلی و عدم تقطیع اسناد

نکته بعدی اینکه وقتی خبری به ما رسید، اگر آن از سنخ نقل متعلق به آثار نوشتاری باشد، یعنی از فلان کتاب و روزنامه نقل می کند؛ باید به خود منبع اصلی مراجعه کرد که آیا چنین کلماتی در آن منبع وجود دارد یا خیر؟ همین گفته را مطابقا در فضای مجازی تکرار می کنیم که هر گاه در یک کانال یا سایتی نقلی از یک منبع رسید باید درستی آن را از خود منبع دید که آیا دچار تحریف و دگرگونی یا تقطیع شده است یا خیر؟ اصلا چنین گفته ای در سخنان او یافت می شود یا خیر؟ گاهی مشاهده می شود مطلبی را از کتابی نقل کرده اند اما در آن کتاب نیست و این انتساب دروغ است. یا اینکه بخشی از آن منبع را آورده اند و به قبل و بعد آن اشاره ای نکرده اند که اصطلاحا آن را تقطیع نابجا می گویند.

یادگیری فنون جعل

گاهی تصویری را در فضای مجازی برای ما می آورند در حالی که با نرم افزارهای تصویرسازی تغییراتی را در آن انجام داده اند. برای اینکه دچار زودباوری و قضاوت نابجا درباره آن تصویر نشویم؛ ابتدا باید تصویر مورد نظر را بررسی کرد که آیا دستکاری نشده است؟ برای این مسئله راه حل های زیادی وجود دارد. گاهی با یک جستجوی کوتاه در فضای مجازی ممکن است تصویر اصلی همان تصویر جعلی را بدست آورد یا اینکه با تخصص در زمینه جعل تصاویر آشنا باشیم و خود تشخیص دهیم یا اینکه به افراد متخصص این فن نشان دهیم.

سخت گیری نسبت به اتهام ها

قانون مبارزه با جرایم رایانه ای، تبادل اطلاعات را در فضای مجازی آزاد دانسته اما به یک سری شرط هایی مقید کرده است. یکی از آن شرط ها نقل نکردن اخبار دروغ و تهمت به دیگران است. در شرع مقدس اسلام تفاوتی میان گفتار و نوشتار برای تهمت به اشخاص نیست. چه اینکه با سخن تهمتی را متوجه دیگران کنیم یا اینکه با نوشته ها او را مورد اتهام قرار دهیم. برای هر دو مجازات هایی در نظر گرفته شده است. اگر ما به مطلبی خاص در مورد افراد در فضای مجازی مواجه شدیم؛ ابتدائا نباید آن را به دیده حقیقت نگریست. هر گفته ای باید دارای اسناد و مدارک غیر قابل انکار باشد. متاسفانه فضای مجازی پر است از این تهمت هایی که بدون سند یا با سندسازی، اتهاماتی را متوجه افراد می کنند که هیچ گونه حقیقتی در بیرون ندارد. این را باید دقت نمود که هر گفته ای از هر جایی نباید برای ما به مثابه حقیقت پنداشته شود و باید به اندازه کافی اسناد و مدارک را ببنیم. اگر آدرسی از جایی خاص می دهند باید تحقیق بیشتر کرد تا خدای نکرده در صورت خلاف واقع بودن، در جرم این افراد و تهمت به انسان های بی گناه شریک نباشیم.

پس ملاک درستی و نادرستی یک مطلب در فضای مجازی همان ملاک در فضای حقیقی است؛ یعنی مطابقت و عدم مطابقت با واقع. برای رسیدن به این مطابقت باید از روش های مختلفی همچون: اعتماد به گوینده صادق، اعتماد به منبع درست، جستجوی سایر منابع، کشفِ دقت در انتقال اخبار و عدم تقطیع اسناد، داشتن مدرک کافی برای اثبات مدعا و آشنایی با روش های جعل در نقل اخبار و... را به دقت مورد نظر داشت. 

ناقل دروغ، شریکِ گوینده دروغ

نکته ای که در آخر این نوشتار باید مورد دقت قرار گیرد این است که اگر خبری را دیدیم که عاری از صحت بود، انتقال آن به سایر گروه ها و کانال ها و سایت ها توسط ما نیز مانند گفتن خود دروغ است. این نیز یکی دیگر از دام های دشمنان برای انتشار مطالب نادرست و خلاف واقع است. باید از انتشار مطالب نادرست و نامطمئن پرهیز کرد. حتی بر فرض درستی آن مطلب، مفاهیمی اخلاقی ای همچون نبردن آبروی دیگران، مکتوم بودن، مستور بودن و... در فضای مجازی نیز صدق می کند و نباید اسباب آبروریزی دیگران را فراهم آورد./۹۱۸/ی۷۰۱/س

مهدی عباسی